A agonía do león. Esperanza e traxedia dos escapados de Carlos G. Reigosa

O destino de Manuel Girón Bazán foi un dos moitos que se viron alterados en España polo comezo da Guerra Civil en xullo do 1936. A guerra ía separalo da súa ocupación no campo para convertelo primeiro nun loitador na fronte de Asturias e despois, ao rematar a contenda, nun guerrilleiro antifranquista polo Bierzo, Ourense e o norte de Portugal. Durante os seus quince anos como escapado alumeouse o «mito Girón», co que se agrandou e sublimou a historia dunha vítima máis da guerra, dun home que, a falta de oportunidades de reinserción, foi protagonista dunha longa e azarosa peripecia de fuxida levando até as súas últimas consecuencias un desigual combate contra o franquismo, mesmo cando carecía xa de posibilidades de éxito. As andanzas de Manuel Girón non son concibibles sen a comarca leonesa na que se agochou durante anos como escapado, La Cabrera, un espazo de montaña por entón case inaccesible que se estende polo noroeste da provincia de León nos seus límites con Zamora e Ourense. A Guerra Civil española sobreviviu neste curruncho esquecido moito despois de 1939. Nesta case «selva» inexpugnable é onde terá lugar A agonía do león, narrada hoxe con grande rigor histórico por Carlos G. Reigosa. O autor lánzase cara á paisaxe da literatura oral e do país real a peito descuberto, sen morbo e con vocación esclarecedora, sempre tras dos seus personaxes. Así, A agonía do león pode lerse como reportaxe dun tempo de dor, como novela policial, como crónica de horribles sucesos, como episodio bélico, como novela psicolóxica, como crónica de costumes, como socioloxía dunha zona deprimida, como retrato da condición humana nunha situación límite…

El Mundo 11/4/11

Traducción Estación Atlántica

'Gafas' (1), César Ríos (2) y Antonia Rodríguez (3), de la Federación de Guerrillas de Galicia-León,

 con Indalecio Prieto en el 48. 'A agonía do león'

Maquis galegos, pioneiros da resistencia antifranquista

"Neste libro non se debuxa o perfil dun heroe nin dun vilán". "Tampouco hai xuízos morais destinados a orientar ao lector; nin o asasino sen piedade que uns cincelaron con saña en tempos pasados, nin o impoluto guerrilleiro que outros encomiaron con fervor en épocas máis próximas". Así presenta o escritor e xornalista Carlos Reigosa o seu libro "A agonía do León. Esperanza e traxedia dous escapados" (Xerais), revisión actualizada doutro ensaio que publicou en castelán en 1995.

Reigosa foi un dos autores pioneiros na difusión da historia dos guerrilleiros antifranquistas galegos. En 1989 recuperou no libro "Fuxidos de sona" o relato da traxectoria de varias figuras do maquis: "Foucellas", "Gardarríos", "Piloto", César Ríos, Gómez Gayoso, "Mario de Langullo" e "Gafas". En 1992 publicou "El regreso de los maquis", centrado en César Ríos, Mario Morán e Marcelino Fernández Villanueva, "Gafas". O tamén escritor Víctor Freixanes reconstruíu en "Memoria dun fuxido" (1980), a vida de Manuel González Fresco.

Pero os primeiros estudos sistemáticos sobre o movemento guerrilleiro de resistencia antifranquista viñeron de man dos historiadores. Bernardo Máiz ou Hartmut Heine sentaron os alicerces dunha serie de debates que hoxe, en parte, continúan. A profesora da Universidade de Santiago Aurora Marco realizou nos últimos catro anos unha investigación sobre as mulleres guerrilleiras e considera que non foron recoñecidas como merecían.

"O papel das mulleres na guerrilla foi moito máis que a intendencia: facer a comida ou lavar a roupa dos guerrilleiros. Houbo mulleres que participaron nos combates, como "Chelo". A maioría foron enlaces, e a súa actividade foi fundamental: levaban correos, enlazaban con outras persoas, avisaban de por onde andaba a Garda Civil, conseguían armas... e expuxéronse moito por iso?, explicou Marco.

Libertarios e nacionalistas

Nun dos últimos congresos celebrados en Galicia sobre a guerrilla, organizado en 2009 pola Comisión para a Recuperación dá Memoria Histórica da Coruña, o historiador Eliseo Fernández reivindicaba o papel dos libertarios, mentres o tamén historiador Uxío-Breogán Diéguez facía o propio cos nacionalistas.

"Na Coruña houbo, nun principio, fuxidos ao monte. Despois, actuaron máis ofensivamente: no 37, un mineiro de Lousame asaltou a mina" Foi importante a partida de Neira, en Agarimo, Ortigueira, Viveiro " Algúns libertarios foron asasinados por comunistas cando a guerrilla entrou na súa fase máis estalinista e militarizada", recordou entón Eliseo Fernández.

Ese mesmo ano celebrouse un acto de homenaxe a Ramón Rodríguez Varela, "Curuxás", guerrilleiro anarco-sindicalista cuxa traxectoria, con 31 anos de clandestinidade ata a súa morte en 1967, foi recollida por Carlos Parrado no libro "Curuxás, ou guerrilleiro que non cazou Franco".

As guerrillas e o nacionalismo

Uxio-Breogán Diéguez comentou, pola súa banda, con ocasión daquel congreso na Coruña, que "o Partido Galeguista quedou descabezado en Galicia, algo que non lle ocorreu ao Partido Comunista. Pero Alexandre Bóveda organizou a resistencia armada en Pontevedra. Houbo galeguistas enlaces da guerrilla" O PC era o seu referente entón, e moitos volveron conectar co nacionalismo cando se reorganizou, coa UPG e a AN-PG", -anos 60-70-.

A actividade das asociacións é fundamental na actualización do debate sobre o movemento "guerrilleiro". A Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica recuperou o ano pasado en Triacastela (Lugo) os restos de tres mineiros bercianos que escaparon ao monte para evitar que os matasen. Fai só uns días, celebrouse en Chantada (Lugo) unha homenaxe a "Piloto".

Carlos Reigosa defendeu, na presentación de "A agonía do León", a necesidade de recuperar a historia dos guerrilleiros sen "orientacións sectarias ou mitificadoras". O seu libro céntrase na figura de Manuel Girón, do que afirma que foi o mellor amigo dos seus compañeiros, pero un ser odiado e temido polos seus inimigos. A obra desmonta a falsa teoría de que fora a compañeira sentimental de Girón, Alida, quen o traizoou entregándoo ás autoridades.

O ensaio "A guerrilla antifranquista en Galicia", -publicado a principios dos anos 80-, de Hartmut Heine, recibiu algunhas críticas pola simpatía que mostraba cara aos maquis. Foi este historiador alemán quen primeiro sinalou a importancia da guerrilla galega que, segundo explicou, serviu de modelo ás outras desenvolvidas noutros territorios do Estado.

¿Un erro?

Pero é difícil acusar de mitificación a quen, no congreso da Coruña, achegou un durísimo balance deste movemento, ata o punto de afirmar que "visto desde hoxe, está claro que foi un erro, no sentido de que foi ineficaz para derrocar ao réxime. Pero, naquel momento, foi unha resposta lóxica, produto da guerra civil. Supuxo moito derramamiento de sangue... " xa que "familias enteiras foron fusiladas por axudar aos guerrilleiros, sen xuízo, en plena paz. A guerrilla non foi moi grande e potente en canto á cantidade de guerrilleiros, pero si houbo moitas persoas que a apoiaron. Hoxe, e xa entón, é imposible delimitar quen axudou á guerrilla de bo grado e quen, en certo xeito, viuse obrigado pola guerrilla a colaborar...".

É certo que a guerrilla non logrou terminar coa ditadura pero, segundo opinou Jorge Seoane, fillo dun dos principais líderes do Exército Guerrilleiro de Galicia nunha visita que realizou a Santiago de Compostela en 2008, a guerrilla foi "embrión da loita antifranquista que germinó na loita clandestina das fábricas e na vida diaria do pobo". A interpretación de Heine é diferente, pois o experto alemán cre que, a curto prazo, moitos dos colaboradores potenciais da resistencia antifranquista terminaron mortos ou encarcerados por mor da guerrilla, polo que esta queimou outras formas de loita.

O movemento guerrilleiro antifranquista galego estendeuse, segundo Heine, desde 1941 a 1951. Abarcou as catro provincias galegas e zonas limítrofes: El Bierzo, La Cabrera, o val de Sanabria en Zamora ou o concello asturiano de Ibias. O réxime despregou á Garda Civil, e ata a membros do Exército, para combatelo. Nun principio, fuxir ao monte era simplemente un modo de sobrevivir a unha "represión implacable".

Unha guerrilla "modelo"

A organización chegou despois. A primeira, a Federación de Guerrillas de Galicia-León, a partir de 1941-42, que tivo influencia en zonas de Lugo e Ourense. A segunda, que sucedeu á primeira desde 1946, foi o Exército Guerrilleiro de Galicia que durou ata 1951 e que era de dominio comunista, a diferenza da Federación, máis plural -con socialistas, comunistas, libertarios, galeguistas e republicanos-.

"Non é bandolerismo" -ao contrario do que sostiña entón a versión oficial franquista-, "pois hai unha clara conciencia política?, explicou Heine. Así, grupos de combatentes descoordinados -asturianos, galegos e leoneses- foron converténdose en agrupacións guerrilleiras organizadas. Marcelino Fernádez "Gafas", Mario Morán ou César Ríos foron, segundo destaca a investigadora Lupe Martínez no seu libro "Coa man armada. Exército Guerrilleiro de Galicia", algúns dos principais responsables de dar forma á Federación.

Marcelino Rodríguez, "Marrofer", esforzouse por unificar os grupos da provincia dá A Coruña e do norte de Lugo. A época de maior auxe da guerrilla, entre 1946 e 1948, alcanzouse baixo a dirección de José Gómez Gayoso, como secretario xeral do PC en Galicia, e Antonio Seoane, ao mando do Exército.

A historia da guerrilla ten, por suposto, as súas dimensións escuras. Di Heine que o mítico "Foucellas", auténtico símbolo do movemento guerrilleiro, foi un heroe cos seus "zonas de sombra". Discutiuse, por exemplo, se o PC actuou ben tras ordenar a retirada a partir de 1948. Segundo algunhas interpretacións, o partido deixou á súa sorte aos guerrilleiros que quedaban no monte.

Unha figura por recoñecer

"A guerrilla galega foi unha parte dun movemento antifascista e antifranquista español que non se pode entender sen o contexto europeo. A guerrilla estivo esperando a intervención contra Franco dos aliados da Segunda Guerra Mundial, que nunca chegou. O réxime pasou de estar illado internacionalmente a ser aceptado na estratexia anticomunista da guerra fría. Non é certo que o PC cambiase de táctica no 48 e abandonase aos guerrilleiros. Seguiunos apoiando ata o 51. O cambio de estratexia foi paulatino", apuntou o historiador Víctor Santidrián con ocasión da súa intervención no citado congreso coruñés. O historiador Bernardo Máiz sinalou 1948 como un ano de infiltracións, depuracións e problemas, unha vez capturados os principais líderes do movemento e iniciado o xiro táctico do PC.

No seu libro "Maquis. Historia de la guerrilla antifranquista", Secundino Serrano subliña que a Federación de Guerrillas de Galicia-León, constituída "oficialmente" no 42 nos montes de Ferradillo, preto de Ponferrada, foi a primeira guerrilla española da posguerra e, apunta a capítulos de fortes discordancias internas, como as que levaron a asasinatos "na mellor tradición estalinista".

A maior militarización da guerrilla, comenta, favoreceu que os enlaces -apoios da guerrilla no chairo- fósense apartando da guerrilla, que se producisen desercións ou infiltracións, polo que os guerrilleiros non foron capaces de manter a boa relación coa poboación que antes tiveran. Carlos Reigosa recorda a Mario Rodríguez Losada, "Mario de Langullo" ou "Pinche", como o maquis español en activo que máis tarde abandonou o monte para tomar o camiño do exilio, en 1968, tras resistir nas serras de Ourense durante 32 anos.

Un dos ex-guerrilleiros vivos máis activos no debate, Francisco Martínez López, "Quico", segue denunciando que, a pesar da Lei de Memoria Histórica, falta aínda por recoñecer debidamente aos maquis na súa condición de loitadores pola liberdade. "Non temos dereitos. As persoas que foron asasinadas inxustamente seguen figurando en moitos documentos como delincuentes, bandoleiros...", recordou.