Como mataron en Galicia

Lugares de morte: falecidos/as na represión paralegal aplicada nas operacións de castigo e limpeza

Mapa que localiza as vítimas das persecucións contra as persoas fuxidas ou agochadas

Traducción Estación Atlántica

Das 4.468 persoas asasinadas durante a guerra, 800 seguen desaparecidas - Os fascistas organizaron 'paseos' no 80% dos municipios - Santiago - 13/11/2011

ElPaís.com Galicia / ÓSCAR IGREXAS

Sementar o pánico na sociedade e no círculo máis íntimo do asasinado, preso ou fuxido. Diso tratábase". As conclusións de Xeografía dá represión en Galicia (1936-1939), último traballo do proxecto interuniversitario Nomes e Voces, xa están na súa web. Na guerra de exterminio contra civís desarmados espeja a "limpeza necesaria" que Mola e Franco prescribían para o conflito. O que faculta aos historiadores para falar de xenocidio. As cifras, cadros e mapas da represión, incluíndo lugares de enterramento, tipoloxía e lugares de morte en Galicia constitúen, ademais, a taxonomía máis completa da violencia fascista posta a disposición do público en España.

Nun contexto determinado. "Non é o mesmo meter medo aquí que en Castela", resume no trazo groso o historiador Dionisio Pereira, que filtrou os datos da provincia de Pontevedra para un traballo que se nutre das achegas de Xullo Prada (Ourense), María Jesús Souto (Lugo) ou Emilio Grandío (A Coruña), entre outros investigadores. Utilizando sempre cifras "de mínimos", en Galicia, onde non houbo fronte bélica -faltaron armas e acordo entre os gobernadores civís e a posible resistencia-, está documentada a morte de máis de 4.000 persoas só entre 1936 e 1939. Fóra, 400 baixas máis. Un reconto español, de circunstancias, a falta de datos de Aragón ou Andalucía, formado sobre todo polos mortos da fronte de Asturias.

Centrándose nas 4.000 persoas asasinadas no interior, Dionisio Pereira calcula 800 desaparecidos. Nas táboas contan soamente os 169 con causa coñecida, do resto non aparece nada en sentido estrito. Moitas desas presenzas se volatilizaron en cemiterios removidos como o de Lugo, agora Gran Hotel. Vítimas como o fogonero da CNT Manuel Montes, que organizou ata 20 fugas por mar, e o seu fillo Carlos. O barrendero coruñés Cipriano Amor, sen adscrición política, foi recoller unha citación e xa non volveu a casa. O coordinador de Nomes e Voces, Lourenzo Fernández Prieto, sitúa aquí a variable dos fascismos e totalitarismos do século XX: "Fronte á tradición de enterrar aos mortos, consolidada nas guerras contemporáneas, iníciase a lóxica da desaparición".

Si se sabe onde foron sepultadas 3.200 persoas: en 447 cemiterios, dos que só 35 albergan os restos de 10 ou máis persoas (a resaltar as 353 inhumaciones no cemiterio ferrolán de Canido, 343 no vigués de Pereiró e 255 en Santo Amaro, na Coruña). Arrimados aos camposantos, cos ósos entreverados de suicidas, represaliados ou mariñeiros devoltos polo mar, familiares e colectivos vinculados á memoria histórica -sobre todo a ARMH- arranxáronllas para exhumar ata 18 fosas. A maior das fosas comúns do franquismo, rías aparte, segue estando no cemiterio de Vilarraso (Aranga). Sen escavar aínda, alí calcúlase que poderían estar enterradas 35 persoas, 11 delas con filiación documentada nos traballos respecto diso de Emilio Grandío e Eliseo Fernández.

No escaso número (26) de fosas en campo aberto, case a metade na contorna dos camposantos, sitúa tamén Pereira un certo contraste entre aquela política que impuña a morte e a cultura funeraria da Galicia parroquial. "Só 84 persoas están enterradas en fosas comúns en campo aberto, que saibamos, nada comparable aos enterramentos masivos de Oviedo ou Teruel. Ten que ver con que Galicia non era zona de guerra, pero tamén coa dispersión poboacional". Matábase case en todas partes, pero sempre había unha igrexa cerca. Se aqueles cadáveres acababan no cemiterio, dentro ou fóra, explícao "pola propia cultura da morte en Galicia". "As mesmas persoas de dereitas que tampouco vían ben que se enterrasen persoas coma se fosen porcos".

A tipoloxía das mortes, con todo, non engade elementos do sacro. Só un terzo das 4.000 persoas asasinadas faleceu en fusilamentos acordados por tribunais militares ou nas execucións derivadas da aplicación in situ do bando de guerra, como a oficiada polo capitán Carreró e o tenente da Garda Civil Francisco Rodríguez, O Rabioso, en Vigo, saldada con 20 mortos e 50 feridos. Iso explica a concentración das vítimas en capitais de provincia, cidades e campos de concentración como os de Camposancos ou Celanova, onde se formaron tribunais ad hoc. A Xeografía dá represión desmenuza as mortes por categorías: ademais dos fusilamentos, mortes por confrontación armada (o maior número, 44, é o que suman Vigo, Teis e Lavadores), en prisión ou centros de detención (máis de 180 só entre a Illa de San Simón, Oia, Celanova e Camposancos) ou vítimas aleatorias, asasinadas en operacións de castigo e limpeza.

Entre todas estas metodoloxías, a máis importante é a represión paralegal. Houbo vítimas de sacas ou da Lei de Fugas, pero sobre todo houbo paseados. En máis do 80% dos municipios houbo veciños afectados ou apareceron execucións paralegales. No 56% dos concellos, o número de persoas asasinadas lonxe do seu pobo supera ás executadas no lugar de orixe. "Trasladábase ás vítimas para causar a maior dor e terror posibles", nomea Pereira. "Así ninguén coñecía ao morto, que podía estar podrecéndose tres ou catro días, á vista de todo o mundo".

A triste peregrinación das familias, case sempre a propósito do que ían atopar, favoreceu outra xeografía da morte. Fixouna a memoria popular, adherida durante máis de 70 anos ás pontes, as curvas ou as cunetas das estradas secundarias.

"Non soubemos aproveitar este tempo"

Prorrogados no último Consello da Xunta bipartita, os 230.000 euros cos que contaba o proxecto Nomes e Voces reducíronse a 30.000 en 2010. Agora divídese por dous. 15.000 a abonar aínda este ano e outro tanto en 2012, segundo Cultura.

"A nós dixéronnos que estaban negociando", matiza con esperanza Lourenzo Fernández Prieto. "É un fondo patrimonial que debemos conservar". O proxecto, cun catálogo de máis de 6.000 imaxes e un fondo único de case 500 testemuños orais a disposición dos investigadores, aínda percibe axudas da Deputación de Lugo e de Xustiza.

A falta de cartografiar o franquismo, o futuro reflíctese no oscurecimiento en Cataluña do centro estable Memorial Democràtic, a primeira institución oficial do Estado para a recuperación da memoria histórica. Retirado en Galicia o apoio para exhumar vítimas e coa Lei de Memoria Histórica esperando polo Goberno entrante, Dionisio Pereira recorda o que custou normalizar, en forma de políticas públicas, o apoio á memoria. E critica a morneza do PSOE: "Perdemos a oportunidade de recoñecer ás vítimas". Coa dereita apuntando ao poder na práctica totalidade do Estado, libre de expresar o seu desdén cara a algo "que non interesa a ninguén", como afirma Rajoy, o historiador remarca "o diferente status das vítimas de ETA e as vítimas do franquismo". "Haberá que dicir que non soubemos aproveitar este tempo de maneira que non houbese volta atrás".

Os números da represión

- Vítimas sentenciadas a matar polos tribunais militares ou derivadas da aplicación do bando de guerra: 1466 persoas

- Paseos, sacas ou aplicación da Lei de Fugas: 1839 persoas

- Mortos en cárceres e campos de concentración: 765 persoas

- Mortos en confrontación armada e resistencia ao golpe: 229 persoas

- Desaparecidos con causa coñecida: 169 persoas

- TOTAL: 4468 mortos (1936-1939)