Vigo achegou 4.500 informes de "vermellos e indesexables" durante a Guerra Civil

Autoridades do Réxime nunha repoboación forestal,

nunha imaxe do Fondo Margarita Teijeiro. / El PAÍS

O libro "Vixiados" arroxa luz sobre a rede de vixilancia e delación en Galicia

Iago Martínez Santiago de Compostela 26 FEB 2012 - El País- Galicia 

Inés Castelo e María de Deus traballaban no asilo municipal de menores da Coruña. Non consta que se saltasen o horario nin maltratasen aos rapaces. Aínda así, o alcalde non se fiaba. Escribiu ao delegado de Orde Pública e pediulle un informe. Os investigadores interrogaron aos nenos, á nai superiora e aos veciños. En dous días tíñano. A María sobráballe o apelido: acusábana de negar a existencia do altísimo, non pisar a igrexa e airear a súa fe republicana sen pedir permiso, aínda que non era mala inquilina. O de Inés parecía peor: esquerdista e antirreligiosa, gardaba duelo por anarquistas, deixábase ver cun señor de tanto en tanto, facíase a xorda cando os críos pisoteaban crucifixos e simpatizaba coa causa do proletariado. E encima, adoitaba apuntarse das primeiras a calquera acto de mulleres en "a situación pasada". Ou sexa, na II República.

Ao seu xeito, os golpistas querían sabelo todo. A represión non era suficiente. Ademais de mortos, miles en Galicia, a construción do Novo Estado pedía control, silencio e obediencia. A describir e interpretar fórxaa dese "consenso totalitario", como o chama o profesor Emilio Grandío, dedícanse as 260 páxinas de Vixiados. Represión, investigación e vixilancia na Galiza dá Guerra Civil (Laiovento, 2011). Coordinado polo historiador coruñés, este libro colectivo compendia unha investigación financiada con axuda do Ministerio de Presidencia na que colaborou o equipo Nomes e Voces da Universidade de Santiago. A súa web ofrece un resumo con apoio multimedia.

Todos eran sospeitosos, ata os propios delatores

Os sabuesos eran exhaustivos. Tiñan consígnaa clara: había que confeccionar un ficheiro de "vermellos e indesexables" á maior urxencia. Só en Vigo, entre 1936 e 1939 perpetraron case 4.500 informes. Ás veces traizoábaos a súa propia obsesión, como cando o alcalde de Sada pediulle ao gobernador civil que sacase do pobo a unha muller que pedía esmola. Cría que a súa demencia era finxida e podía ser unha espía. En ocasións tamén daban paus de cego. A Fernando Branco Andrés, carpinteiro do barrio coruñés da Falperra, denunciárono porque no seu radio non soaba o himno nacional. A comisaría non tardou en conxurar a ameaza: tiña o aparello estragado.

O tropezón resulta cómico, pero entón non tiña ningunha graza. A torpeza evidenciaba que os golpistas estaban empezando a tecer a malla totalitaria e Galicia, retagarda por antonomasia e enclave estratéxico para os militares, era o "laboratorio de probas". A madeja, ao principio, íaselle das mans. En Vigo tiveron que chamar á orde aos seus porque a Garda Cívil empezara a "vender" os seus servizos. Na primavera de 1938 a rede xa era máis sólida. Martínez Anido, ministro de Orde Pública, acababa de asinar un acordo secreto co xefe da seguridade nazi, o sanguinario Himmler. Pronto se convocaron mil prazas para a unidade de Investigación e Vixilancia. Soldo: 1.300 pesetas ao ano. Requisitos: ser español, entre 23 e 40 anos, con aptitude física, sen antecedentes penais nin asomo de relación coa Fronte Popular e a masonería.

Todos eran sospeitosos, ata eles mesmos. Demóstrao Vixiados: a Igrexa, a Falanxe, os cargos públicos, os empresarios, as traballadoras, todos en causa. En agosto de 1937 decidiron peitear o Banco Pastor. Ao presidente do consello, Ricardo Rodríguez Pastor, acusábano de conceder un crédito ao Partido Galeguista e financiar o diario O Sol e o Atlantic Hotel, cuxa propiedade atribuían a Casares Quiroga e Wonemburger. De 115 empregados da central, 77 resultaban sospeitosos. Nas sucursais marcaran a outros 15. O director do banco, Pedro Barrié da Maza, acatou a depuración: seis á rúa e 51 sancionados.

Contra o tumor das "ideas avanzadas" que Franco quería combater se inoculó outra enfermidade aínda máis contaxiosa: a delación. Un dos capítulos do libro analiza o ficheiro da Delegación de Orde Pública da Coruña, conservado incompleto no Arquivo do Reino de Galicia. Aínda que a policía, Garda Civil, Exército, Falanxe e Goberno contribuían ao panóptico, o 34% dos informes procedían da sociedade civil. Eran chivatazos e denuncias, ás veces infundadas e a miúdo sen recompensa económica. Alertaban de que aquel era un "confidente vermello" ou estoutro fixera mofa da toma de Teruel. Calquera escusa servía. A identidade dos delatores, iso si, ocultábase baixo un nome en clave. Ese era o problema. Calquera podía ser o axente 190-A.