La Librería de Cazarabet:
En edicións Laiovento atoparedes este libro que nos dará unha magnífica lección de Historia. De Historia necesaria, contemporánea e esquecida. Desa Historia que agardan e procuran que ninguén saiba.
Falamos de "Bibliotecarias e bibliotecarios infames" de Francisco Xavier Redondo Abal. 8 exemplos onde a maioría son mulleres. Persoas que traballaban a prol do libro e da lectura, da igualdade, da xustiza social. Eran arquveir@s e bibliotecari@s. Persoas anónimas que foron xulgadas e castigadas por crer. Por saber. Pola Cultura. Esa cultura que aínda hoxe adoece no noso país. Unha Cultura que aínda non chegou. As súas voces, as súas teimas, as súas inquedanzas e o seu latrocinio son recollidas polo autor para formarnos e informarnos, nunha xusta compilación histórica de danos e prexuízos que aínda hoxe a sociedade actual, galega e española, tende a esquecer. Ou pretende que esquezamos. Silenciarnos como silenciaron a estes traballadores do ben común. Porque detrás hai libros. E os libros, como ben sabedes, son perigosos. Son "inimigos de España, e por tanto deben queimarse". Que gran poder que teñen, os libros! Así que se os libros teñen tanto poder, pensade o poder que terán as persoas que están detrás deles. E non, non falamos dos seus autores e autoras, falamos de quen os custodia, de quen os dá a coñecer, de quen os propaga. Que perigo! "O segredo da liberdade radica en educar as persoas, mentres que o segredo da tiranía está en mantelas ignorantes". Maximilien Robespierre (1758-1794)
Con motivo de la Fiesta del Libro se celebró un auto de fe en el patio de la Universidad Central, pronunciando el catedrático Antonio Luna las siguientes palabras: "Para edificar a España una, grande y libre, condenamos al fuego los libros separatistas, los liberales, los marxistas, los de la leyenda negra, los anticatólicos, los del romanticismo enfermizo, los pesimistas, los pornográficos, los de un modernísimo extravagante, los cursis, los cobardes, los seudocientificos, los textos malos y los periódicos chabacanos. E incluimos en nuestro índice a Sabino Arana, Juan Jacobo Rousseau, Carlos Marx, Voltaire, Lamartine, Máximo Gorki, Remarque, Freud y al Heraldo de Madrid" Xornal Ya (Madrid), 2 de maio de 1939.
Cazarabet conversa con... Francisco Xavier Redondo Abal:
Traducción Estación Atlántica
En edicións Laiovento atoparedes este libro que nos dará unha magnífica lección de Historia. De Historia necesaria, contemporánea e esquecida. Desa Historia que agardan e procuran que ninguén saiba.
Falamos de "Bibliotecarias e bibliotecarios infames" de Francisco Xavier Redondo Abal. 8 exemplos onde a maioría son mulleres. Persoas que traballaban a prol do libro e da lectura, da igualdade, da xustiza social. Eran arquveir@s e bibliotecari@s. Persoas anónimas que foron xulgadas e castigadas por crer. Por saber. Pola Cultura. Esa cultura que aínda hoxe adoece no noso país. Unha Cultura que aínda non chegou. As súas voces, as súas teimas, as súas inquedanzas e o seu latrocinio son recollidas polo autor para formarnos e informarnos, nunha xusta compilación histórica de danos e prexuízos que aínda hoxe a sociedade actual, galega e española, tende a esquecer. Ou pretende que esquezamos. Silenciarnos como silenciaron a estes traballadores do ben común. Porque detrás hai libros. E os libros, como ben sabedes, son perigosos. Son "inimigos de España, e por tanto deben queimarse". Que gran poder que teñen, os libros! Así que se os libros teñen tanto poder, pensade o poder que terán as persoas que están detrás deles. E non, non falamos dos seus autores e autoras, falamos de quen os custodia, de quen os dá a coñecer, de quen os propaga. Que perigo! "O segredo da liberdade radica en educar as persoas, mentres que o segredo da tiranía está en mantelas ignorantes". Maximilien Robespierre (1758-1794)
Con motivo de la Fiesta del Libro se celebró un auto de fe en el patio de la Universidad Central, pronunciando el catedrático Antonio Luna las siguientes palabras: "Para edificar a España una, grande y libre, condenamos al fuego los libros separatistas, los liberales, los marxistas, los de la leyenda negra, los anticatólicos, los del romanticismo enfermizo, los pesimistas, los pornográficos, los de un modernísimo extravagante, los cursis, los cobardes, los seudocientificos, los textos malos y los periódicos chabacanos. E incluimos en nuestro índice a Sabino Arana, Juan Jacobo Rousseau, Carlos Marx, Voltaire, Lamartine, Máximo Gorki, Remarque, Freud y al Heraldo de Madrid" Xornal Ya (Madrid), 2 de maio de 1939.
Cazarabet conversa con... Francisco Xavier Redondo Abal:
Traducción Estación Atlántica
-Francisco, estamos ante un libro que reivindica a memoria dunha especie de "gardiáns da cultura e as lecturas" que foron represaliados?
-Estamos ante un estudo que si fai un exercicio de memoria e ao tempo pretende reivindicar e reparar os nomes dos perseguidos e os esquecidos, daqueles que traballando en bibliotecas, arquivos e museos arqueológicos non fixeron máis que procurar o ben común a través da difusión do libro e da cultura en xeral. Falamos de homes e mulleres que traballaban en silencio, con profesionalidad, que non buscaban o premio, a fama ou a notoriedade. Tratamos de auténticos patriotas, no sentido de que perseguían a solidariedade, a fraternidad, a xustiza social, a igualdade de oportunidades, o coñecemento e progreso para todos. E fixérono usando como ferramentas o libro e o ensino e aproveitando a oportunidade que por primeira vez en toda a nosa historia brindáballes un Estado, o republicano, que fixo seu unha cuestión primordial: erradicar o analfabetismo que segundo o Censo de 1930 afectaba a case a metade da poboación española. Aqueles homes e mulleres que poñían unha orde fértil nas bibliotecas e os arquivos eran, en efecto, os gardiáns da cultura, si, pero sobre todo eran os responsables de que aquelas lecturas custodiadas neses centros puidesen chegar a todos os sectores da poboación, independientemente da súa status social, o seu xénero ou o seu lugar de residencia. Aqueles represaliados por defender a cultura non foron heroes. Simplemente actuaron e traballaron en consecuencia coa súa profesión: socializaron a lectura porque pensaban que o libro era un arma invencible de solidariedade e progreso social. No meu ensaio procuro recuperar aqueles nomes injustamente esquecidos. Precisamente comezo o estudo recollendo unhas palabras de Teresa Andrés, unha bibliotecaria excepcional que faleceu exiliada en París en 1947, e que nun momento dado pronunciou as seguintes palabras: "Enterrounos o esquecemento. Parecía que non falaban de nós porque non lles deixaban e era, simplemente, que nos esqueceron". Pois para que non os esquezan escribín este libro.
-Sempre se falou máis doutros colectivos como do de mestres e mestras que, tamén defendendo a cultura desde o ensino foron represaliados... eu, personalmente, descoñecía un pouco máis a historia que rodeaba aos bibliotecarios e bibliotecarias... Cóntanos, o propósito era xerar , entre este colectivo, medo para que non se atrevesen a ter entre os seus estanterías, a facilitar lecturas ás xentes que resultasen "como comprometidas para o réxime ditatorial, neste caso, franquista"?
-Os avances en materia biblioteconómica aparecidos durante a etapa republicana foron espectaculares. Non só se renovaron os vellos fondos bibliográficos das bibliotecas senón que se xeneralizou o acceso ás mesmas e impulsouse o préstamo a domicilio. A depuración de bibliotecarios e bibliotecarias foi un aviso a navegantes: trala vitoria franquista xa non había sitio para a innovación e moito menos para a difusión e propagación do libro. A censura campou ás súas anchas e todos quedaron advertidos de que no Novo Estado o prioritario estaba intimamente ligado ao nacional-catolicismo. Saírse dese renglón supoñía o castigo e o descrédito. Moitos libros foron prohibidos, xa polo seu temática ou por quen fose o seu autor. Ata Platón foi mal visto polas novas autoridades que "coñecían" que era o autor dun exemplar titulado A República. Pode soar de broma pero é a triste realidade. Pero, ademais, hai que sinalar que na depuración franquista prevalece un evidente compoñente ideolóxico de corte fascista e represivo. A iso hai que engadir que os sublevados sempre entenderon a cultura como o paradigma de todos os males que "ameazaban" a España: as universidades, os ateneos, os intelectuais, a Institución Libre do Ensino, os mestres, os bibliotecarios... todos conformaban a "anti-España" e todos eles debían ser combatidos. Ata pola forza das armas.
-Creo polo que lin que chegaron a crear un réxime de terror en torno ás lectura... entón, como se podían educar mentes e "almas" libres?
-En 1910, un autor chamado Andrés Manjón advertiu que a Institución Libre do Ensino estaba "formando cerebros aptos para a revolución". Podriamos citar centos de exemplos como este para ilustrar o concepto que aqueles retrógrados tiñan do ensino e a cultura. Pero é fácil entender que, con estes mimbres, o odio cara a todo aquilo que significase librepensamento, liberdade de cátedra, difusión cultural e creativa, lectura sen censura, etc., supoñía o lóxico resultado a semellantes premisas. Cando en xullo de 1936 chegue a tormenta que abordelará a España, moitos edictos, ordes e disposicións atenderán á prohibición, persecución e censura de certos libros e lecturas. Falarase de "literatura pornográfica e disolvente" para referirse a Blasco Ibáñez, a Valel-Inclán, a Voltaire, a Spinoza, a Luzuriaga, a Zwieg, a Pérez Galdós, a Baudelaire, a Freud... Cualificarase como "veneno para as inocentes mentes da nosa infancia" as lecturas para nenos que enviaban ás escolas o Patronato das Misións Pedagógicas... Afirmarase con rotundidade a existencia dun "grado de perversión moral e depravación provocado pola literatura disolvente e pornográfica"... Animarase a quéima pública de libros, folletos e xornais "xudeus, marxistas e antiespañoles"... Fusilouse a mestres, pecháronse escolas, perseguiuse a bibliotecarios... Leste era o panorama dominante naquela España beata e negra.
-Que repercusions va ir tendo isto que, creo, vai máis aló dunha censura, no transcurso dos anos?
-En primeiro lugar, en Galicia, temos constatado quéima pública de libros en Ferrol, A Coruña, Vigo... nada máis iniciarse a contenda. Logo chegarán as incautaciones, expolios e depuraciones de bibliotecas, tanto privadas como públicas. No primeiro caso son ben coñecidos os casos das bibliotecas de Casares Quiroga na Coruña ou a de Castelao en Pontevedra. A continuación creáronse as comisións depuradoras de bibliotecas públicas por unha orde de 16 de setembro de 1936. Estas tiveron como radio de acción os distritos universitarios e, especialmente, os consellos dados polo sacerdote Pablo Ladrón de Guevara que a principios do século XX publicou unha obra titulada Novelistas malos e bos. Alí cualificábanse un bo número de títulos como sensuales, obscenos, blasfemos, perigosos, inmorales, heréticos... Sobran pois os comentarios. Pero o resultado final foi a privación a varias xeracións do acceso á cultura xeral e a constatación de que España se converteu nunha paisaxe lunar en canto á lectura e o ensino.
-Cantos bibliotecarios e bibliotecarias foron represaliados e como era esa represión?
-En outubro de 1935 había en España preto de 300 funcionarios agrupados no Corpo Facultativo de Arquiveiros, Bibliotecarios e Arqueólogos. Non todos eles recibiron con entusiasmo a chegada da Segunda República: algúns proviñan de escalafones moi afastados no tempo (ata de finais do século XIX), mantiñan profundas crenzas relixiosas e profesaban ideas conservadoras. Representaban, en definitiva, a élite da profesión e ocuparon os lugares máis altos do escalafón. Outros, as xeracións máis novas, tomaron como seus os esforzos dinamizadores que no terreo da cultura adoptaron as autoridades republicanas. Eran homes e mulleres dun gran dinamismo, que pasaran tempadas formándose no estranxeiro, coñecían idiomas, crían na liberdade e na solidariedade. Aqueles que mostraron simpatía polo réxime republicano ou militaron en partidos políticos de esquerda, sindicatos de clase, ateneos, escolas laicas ou de librepensamento... todos eles pagarán un altísimo prezo cando se produza a vitoria franquista. Aqueles que non foron asasinados ou que non optaron polo exilio foron investigados exahustivamente, ata o último recuncho da súa existencia. Un xuíz (que era ao tempo compañeiro de profesión) encargouse de sacar á luz o pasado democrático de decenas de facultativos. Ese instrutor chamábase Pedro Miguel Gomez del Campillo e desde 1930 era o director do Arquivo Histórico Nacional. Alí montou o seu propio xulgado de instrución, na madrileña rúa de Recoletos, entón rebautizada como Calvo Sotelo. Gómez del Campillo investigou ata a saciedade, contou coa delación dos seus compañeiros máis conservadores e suxeriu castigos de acordo á Lei de 10 de febreiro de 1939, unha lei redactada para limpar de "indeseables e anti-patriotas" ao corpo funcionarial. Moitos facultativos foron postergados, trasladados a provincias e ata separados definitivamente da súa profesión. Os bibliotecarios castigados foron enviados a arquivos provinciales de Facenda para afastalos dos libros e os seus usuarios. O número de bibliotecarios e arquiveiros depurados foi moi elevado pero hai que ter en conta que tamén foron investigados os encuadernadores, restauradores, fotógrafos, auxiliares de bibliotecas... Por non falar dunha figura que apenas foi estudada: a do mestre-bibliotecario, é dicir, o responsable das escolas rurales que recibiron lotes de libros do Ministerio de Instrución Pública e Belas Artes e do Patronato das Misións Pedagógicas para crear pequenas bibliotecas naqueles lugares.
-Crear ignorantes ou fabricalos, case que estaría mellor devandito, é algo que se ve que aos gobernos e gobernantes débelles de resultar como "rendible"... sobretodo en segundo en que conxunturas históricas... o importante é crear e fabricar seguidismo, xente que obedeza sen preguntar e está claro que os libros, moitos deles, non animan a iso e os que os facilitan tampouco... Dalgún xeito, aínda que haxa liberdade de expresión e as formas sexan diferentes, isto estase dando hoxe en día?
-Absolutamente. Os libros e a lectura, é dicir, o ensino e a educación, implican que un pense por si mesmo, faise autónomo e sobre todo crítico e independente. Quen le e instrúese desenvolve unha mente lóxica, evaluadora e, como dixen antes, crítica. Isto supón que esa persoa non é facilmente manipulable e, ademais, pouco propensa á submisión. A lectura fomenta hábitos de discusión, de contraposición de idearios, de pensar sen tabues nin prohibicións, con plena liberdade de elección. En definitiva, o ensino crea homes e mulleres libres. Crea cidadáns, non súbditos. A lectura despraza a superchería e os dogmas incuestionables, substituíndoos polo pensamento, o razonamiento e a dedución. As autoridades da Segunda República querían erradicar o analfabetismo (que roldaba o 43% da poboación española) para que a xente asumise a capacidade de elixir en liberdade. Os responsables do Ministerio de Instrución Pública sabían que só a instrución, a lectura e a cultura (en términos amplos) poderían facilitar o asentamiento do réxime republicano e o seu sistema democrático de goberno. Por iso apostaron polas escolas e polas bibliotecas, erradicaron a desigualdade existente entre o campo e a cidade e levaron libros e mestres aos lugares máis apartados da xeografía española. Aqueles ministros de Instrución Pública, como Marcelino Domingo ou Fernando de los Ríos, tíñano moi claro. José Ignacio Wert tamén o ten meridianamente claro: esnaquizar o ensino público, impedir o acceso a determinados segmentos da poboación á educación a través do recorte en becas e axudas e, para rematar, subvencionar colexios relixiosos representa apostar por unha escola elitista e discriminatoria, dominante e clasista. Outro tanto poderiamos dicir do IVA cultural, o segundo máis alto de Europa. O negocio é obvio: todos eles saen gañando pois seguen mantendo no seu poder os resortes que facilitan a manipulación, o engano e o desconcerto. Si, eles son casta.
-Como foi o proceso de documentación para a escritura deste ensaio e como a metodoloxía de traballo?
-A través de diferentes estudos tiven coñecemento da existencia dos expedientes de depuración a que foron sometidos todos os bibliotecarios e arquiveiros españois pois, en realidade, eran funcionarios públicos e como tales foron investigados e examinados de acordo á Lei de 10 de febreiro de 1939 que fixaba as normas para a depuración de todos e cada un deles, xa fosen mestres, diplomáticos, xuíces, traballadores de compañías arrendatarias do Estado, etc. Eses expedientes atópanse no Arquivo Xeral da Administración de Alcalá de Henares onde todo foron facilidades para a súa consulta e reprodución. O tamaño da documentación foi tal que decidín circunscribir en primeira instancia o estudo a Galicia. É dicir, elixín a aqueles facultativos nados ou ligados íntimamente a Galicia por diferentes cuestións. Claro que iso me levou a citar a moitos outros que nada tiñan que ver coa miña terra. Logo, vas tirando do fío, unha lectura lévache a outra, unha situación concreta aconséllache indagar noutra cuestión ligada a aquela e ao final compós o traballo. Para min foi un percorrido alucinante, por descoñecido. Un descubrimento continuo. Polo demais, metodológicamente, intentei ser rigoroso no manexo das fontes e, sobre todo, traballar honestamente. Pero descoñezo si conseguino.
-Francisco Xavier: vexo que a túa produción como escritor e investigador está ligadísima ao mundo dos libros, as bibliotecas... un mundo onde che moves como peixe no auga ao estar traballando en arquivos, bibliotecas? foi ao estar traballando nestes ámbitos cando pensaches en escribir (ao atoparche coa información, aínda que tiveses que investigar e demais...) dos libros, as bibliotecas e a represión sobre eles?
-En realidade todo empezou cando aprobei as oposicións á Biblioteca Universitaria de Santiago de Compostela, en 1993. Había uns temas sobre historia das bibliotecas en España e cuestións relacionadas coa lectura pública ao longo dos tempos. Curiosamente, na bibliografía que manexabas para elaborar os temarios sempre había un baleiro no momento de abordar os anos 30 e 40 do pasado século. Ou polo menos, pasábase moi no bico dos pés. Aqueles paréntesis sempre me chamaron a atención. Existiu a lectura socializada durante a Segunda República? E os bibliotecarios? Como acolleron os impulsos dados polas autoridades do Ministerio de Instrución Pública ao libro e a biblioteca? Saudaron co mesmo entusiasmo os esforzos en prol da lectura pública, da apertura das bibliotecas sen discriminaciones? Modificaron os fondos bibliográficos daquelas bibliotecas obsoletas onde prevalecía a cuestión relixiosa, como interpretacións da Biblia, hagiografías de santos, comentarios aos Testamentos...? Logo, paso a paso, vas descubrindo as actividades das Misións Pedagógicas (con Manuel Bartolomé de Cossío) e da Xunta de Intercambio e Adquisición de Libros para Bibliotecas Públicas (con Antonio Zozaya), por exemplo, e observas que España camiñaba na boa dirección. Pero, por desgraza, tamén descobres que tralo golpe de Estado de xullo de 1936 fanse normais quéimas públicas de libros, os expolios de bibliotecas privadas, a censura, a persecución dos bibliotecarios que colaboraron na expansión do libro e a lectura.
-Francisco Xavier, tamén che achegas a persoas, vinculadas ao izquierdismo e ao republicanismo... é un xeito, sentes ti, de reivindicar a súa memoria e en conxunto a memoria histórica? Por certo, como ves ou sentes o proceso, reivindicacións e demais que va ir tomando, e evolucionado a Memoria Histórica?
-Por suposto que pretendo reivindicar a memoria dos represaliados, dos inocentes, dos perseguidos. Para eles (bibliotecarios ou non) nunca houbo paz. A persecución foi implacable, moi lonxe do espírito cristián de piedade e reconciliación. O mesmo xeral Franco advertía en mayo de 1939: "Non nos fagamos ilusións: o espírito xudaico, en alianza co marxismo, non se extirpa nun día e aletea no fondo de moitas conciencias". Si, ao estudar aos bibliotecarios depurados pretendo reparar o nome dos invisibles, dos que quedaron na desmemoria e o esquecemento. Xentes absolutamente inocentes. "A Memoria Histórica" Eu non sé que é a Memoria Histórica. Só podo dicir que hoxe, en España, aínda hai persoas que opinan que cando alguén busca os restos do seu familiar asasinado e enterrado nunha cuneta como un can, ¡¡¡ese alguén cre que aquel está pensando nas subvencións!!! Pois semellante barbaridade foi dita por todo un señor deputado do Partido Popular, Rafael Hernando. É posible maior impiedad? Hai en España moitas asociacións e persoas que se moven con honestidade no terreo da Memoria Histórica. Prodúcense avances na reparación dos nomes e afloran elementos que nos fan máis xustos, libres e solidarios. Pero eses avances acontecen malia os poderes públicos. Iso é moi triste e di moi pouco a favor deste Estado supuestamente democrático. Como entender que aínda hoxe non se condene ao franquismo sen paliativos? Como é posible que se cualifique de "réxime autoritario" a un Estado fascista e criminal como foi o franquista? Resulta admisible que hoxe en día moitas rúas e prazas aínda conserven os nomes dos golpistas? É xusto pensar que en 1936 todos foron iguais e todos en igual medida? Non, pero todo iso é froito do descoñecemento, da mitología herdada tras corenta anos de ditadura. Hai que seguir avanzando, con rigor e metodoloxía, con honestidade e sen revanchismos. Pero hai que proseguir na tarefa de reivindicar o pasado, por moi duro que resulte.
-En que estás traballando, actualmente, amigo Francisco, pódesnos avanzar algo?
-Acabo de publicar un pequeno traballo na revista A Trabe de Ouro sobre os bibliotecarios que quedaron atrapados no Madrid republicano en 1936 e que conformaron unha auténtica Quinta Columna autónoma. Bibliotecarios que desexaban a vitoria franquista e que, non podendo escapar da capital do Goberno republicano, puxeron todos os seus esforzos en boicotear e torpedear cantas ordes emanaran das autoridades lexítimas no que concierne, por exemplo, á salvaguardia do patrimonio histórico, artístico e bibliográfico ameazado polos saqueos e os bombardeos. Polo demais, sempre hai miles de ideas para seguir traballando que aos poucos van collendo sentido, sempre aparecen asuntos que fan espertar a túa curiosidade. Como escribiu Manuel Rivas: "Imos profundando laboriosamente na estratografía da infamia". Agora mesmo estou traballando na edición das memorias dun antigo preso republicano, oriundo de Ferrol e colaborador coa guerrilla antifranquista a finais da década dos anos 40.
-Este ano, estase publicando moito sobre o tema dos libros e a represión que sufriron... sen ir máis lonxe Trea fíxoo con "Letricidio español" de Fernando Larraz e "La persecución del libro" de Ana María Rus... fixéchesche coas súas lecturas?, pódesnos recomendar algo sobre a cuestión dos libros, libreros, bibliotecarios e bibliotecarias?
-Coñezo os traballos de Fernando Larraz, por exemplo El monopolio de la palabra, publicado en 2009 que estuda a literatura do exilio español durante o franquismo, así como Unha historia transatlántica do libro, do ano 2010 sobre a edición en España e Latinoamérica durante a pasada década dos 40. Tomo nota do Letricidio español (¡e prometo lelo!). De Ana Martínez Rus só podo responder con palabras de admiración. Lin nada máis saír á rúa La persecución del libro, un excelente traballo que abarca os anos 1936 ata 1951 e onde se estudan cuestións como a censura franquista, a destrución e/ou a depuración de bibliotecas, a produción editorial na posguerra e, por suposto a persecución dos bibliotecarios e arquiveiros que viron na lectura socializada da época republicana unha esperanza para o progreso e a xustiza social. Martínez Rus documenta os seus traballos con minuciosidad e rigor, aporta novos e interesantes enfoques sobre estas cuestións e, desde logo, para min sempre é un pracer consultar os seus traballos como, entre outros, La política del libro durante la Segunda República ou San León Librero. Sobre a segunda pregunta, podo dicirvos que hai infinidade de bos estudos relativos ao tema en cuestión, xa sexa en artigos, relatorios ou libros. Autores como Enrique Pérez Boyero, Mariano Boza, María Cristina Gállego, Inmaculada de la Fuente, Alicia Alted, Luís García Ejarque, Marta Torres Santo Domingo, Ramón Salaberría, Rosa San Segundo, Romà Seguín... Eu recomendaríavos o libro dun bibliotecario exiliado en 1939, Juan Vicens de la Llave, titulado España viva: el pueblo a la conquista de la cultura. De todos os xeitos, sempre hai que ler a quen cos seus escritos incitaron ao odio contra os libros: Suñer Ordoñez, Teodoro Rodríguez, José María Pemán, Fernando García Montoto, Rafael Valdés, Antonio Sierra... só así entenderemos o despropósito que levou a tanta destrución e, ao cabo, á ditadura e á opresión.
-Estamos ante un estudo que si fai un exercicio de memoria e ao tempo pretende reivindicar e reparar os nomes dos perseguidos e os esquecidos, daqueles que traballando en bibliotecas, arquivos e museos arqueológicos non fixeron máis que procurar o ben común a través da difusión do libro e da cultura en xeral. Falamos de homes e mulleres que traballaban en silencio, con profesionalidad, que non buscaban o premio, a fama ou a notoriedade. Tratamos de auténticos patriotas, no sentido de que perseguían a solidariedade, a fraternidad, a xustiza social, a igualdade de oportunidades, o coñecemento e progreso para todos. E fixérono usando como ferramentas o libro e o ensino e aproveitando a oportunidade que por primeira vez en toda a nosa historia brindáballes un Estado, o republicano, que fixo seu unha cuestión primordial: erradicar o analfabetismo que segundo o Censo de 1930 afectaba a case a metade da poboación española. Aqueles homes e mulleres que poñían unha orde fértil nas bibliotecas e os arquivos eran, en efecto, os gardiáns da cultura, si, pero sobre todo eran os responsables de que aquelas lecturas custodiadas neses centros puidesen chegar a todos os sectores da poboación, independientemente da súa status social, o seu xénero ou o seu lugar de residencia. Aqueles represaliados por defender a cultura non foron heroes. Simplemente actuaron e traballaron en consecuencia coa súa profesión: socializaron a lectura porque pensaban que o libro era un arma invencible de solidariedade e progreso social. No meu ensaio procuro recuperar aqueles nomes injustamente esquecidos. Precisamente comezo o estudo recollendo unhas palabras de Teresa Andrés, unha bibliotecaria excepcional que faleceu exiliada en París en 1947, e que nun momento dado pronunciou as seguintes palabras: "Enterrounos o esquecemento. Parecía que non falaban de nós porque non lles deixaban e era, simplemente, que nos esqueceron". Pois para que non os esquezan escribín este libro.
-Sempre se falou máis doutros colectivos como do de mestres e mestras que, tamén defendendo a cultura desde o ensino foron represaliados... eu, personalmente, descoñecía un pouco máis a historia que rodeaba aos bibliotecarios e bibliotecarias... Cóntanos, o propósito era xerar , entre este colectivo, medo para que non se atrevesen a ter entre os seus estanterías, a facilitar lecturas ás xentes que resultasen "como comprometidas para o réxime ditatorial, neste caso, franquista"?
-Os avances en materia biblioteconómica aparecidos durante a etapa republicana foron espectaculares. Non só se renovaron os vellos fondos bibliográficos das bibliotecas senón que se xeneralizou o acceso ás mesmas e impulsouse o préstamo a domicilio. A depuración de bibliotecarios e bibliotecarias foi un aviso a navegantes: trala vitoria franquista xa non había sitio para a innovación e moito menos para a difusión e propagación do libro. A censura campou ás súas anchas e todos quedaron advertidos de que no Novo Estado o prioritario estaba intimamente ligado ao nacional-catolicismo. Saírse dese renglón supoñía o castigo e o descrédito. Moitos libros foron prohibidos, xa polo seu temática ou por quen fose o seu autor. Ata Platón foi mal visto polas novas autoridades que "coñecían" que era o autor dun exemplar titulado A República. Pode soar de broma pero é a triste realidade. Pero, ademais, hai que sinalar que na depuración franquista prevalece un evidente compoñente ideolóxico de corte fascista e represivo. A iso hai que engadir que os sublevados sempre entenderon a cultura como o paradigma de todos os males que "ameazaban" a España: as universidades, os ateneos, os intelectuais, a Institución Libre do Ensino, os mestres, os bibliotecarios... todos conformaban a "anti-España" e todos eles debían ser combatidos. Ata pola forza das armas.
-Creo polo que lin que chegaron a crear un réxime de terror en torno ás lectura... entón, como se podían educar mentes e "almas" libres?
-En 1910, un autor chamado Andrés Manjón advertiu que a Institución Libre do Ensino estaba "formando cerebros aptos para a revolución". Podriamos citar centos de exemplos como este para ilustrar o concepto que aqueles retrógrados tiñan do ensino e a cultura. Pero é fácil entender que, con estes mimbres, o odio cara a todo aquilo que significase librepensamento, liberdade de cátedra, difusión cultural e creativa, lectura sen censura, etc., supoñía o lóxico resultado a semellantes premisas. Cando en xullo de 1936 chegue a tormenta que abordelará a España, moitos edictos, ordes e disposicións atenderán á prohibición, persecución e censura de certos libros e lecturas. Falarase de "literatura pornográfica e disolvente" para referirse a Blasco Ibáñez, a Valel-Inclán, a Voltaire, a Spinoza, a Luzuriaga, a Zwieg, a Pérez Galdós, a Baudelaire, a Freud... Cualificarase como "veneno para as inocentes mentes da nosa infancia" as lecturas para nenos que enviaban ás escolas o Patronato das Misións Pedagógicas... Afirmarase con rotundidade a existencia dun "grado de perversión moral e depravación provocado pola literatura disolvente e pornográfica"... Animarase a quéima pública de libros, folletos e xornais "xudeus, marxistas e antiespañoles"... Fusilouse a mestres, pecháronse escolas, perseguiuse a bibliotecarios... Leste era o panorama dominante naquela España beata e negra.
-Que repercusions va ir tendo isto que, creo, vai máis aló dunha censura, no transcurso dos anos?
-En primeiro lugar, en Galicia, temos constatado quéima pública de libros en Ferrol, A Coruña, Vigo... nada máis iniciarse a contenda. Logo chegarán as incautaciones, expolios e depuraciones de bibliotecas, tanto privadas como públicas. No primeiro caso son ben coñecidos os casos das bibliotecas de Casares Quiroga na Coruña ou a de Castelao en Pontevedra. A continuación creáronse as comisións depuradoras de bibliotecas públicas por unha orde de 16 de setembro de 1936. Estas tiveron como radio de acción os distritos universitarios e, especialmente, os consellos dados polo sacerdote Pablo Ladrón de Guevara que a principios do século XX publicou unha obra titulada Novelistas malos e bos. Alí cualificábanse un bo número de títulos como sensuales, obscenos, blasfemos, perigosos, inmorales, heréticos... Sobran pois os comentarios. Pero o resultado final foi a privación a varias xeracións do acceso á cultura xeral e a constatación de que España se converteu nunha paisaxe lunar en canto á lectura e o ensino.
-Cantos bibliotecarios e bibliotecarias foron represaliados e como era esa represión?
-En outubro de 1935 había en España preto de 300 funcionarios agrupados no Corpo Facultativo de Arquiveiros, Bibliotecarios e Arqueólogos. Non todos eles recibiron con entusiasmo a chegada da Segunda República: algúns proviñan de escalafones moi afastados no tempo (ata de finais do século XIX), mantiñan profundas crenzas relixiosas e profesaban ideas conservadoras. Representaban, en definitiva, a élite da profesión e ocuparon os lugares máis altos do escalafón. Outros, as xeracións máis novas, tomaron como seus os esforzos dinamizadores que no terreo da cultura adoptaron as autoridades republicanas. Eran homes e mulleres dun gran dinamismo, que pasaran tempadas formándose no estranxeiro, coñecían idiomas, crían na liberdade e na solidariedade. Aqueles que mostraron simpatía polo réxime republicano ou militaron en partidos políticos de esquerda, sindicatos de clase, ateneos, escolas laicas ou de librepensamento... todos eles pagarán un altísimo prezo cando se produza a vitoria franquista. Aqueles que non foron asasinados ou que non optaron polo exilio foron investigados exahustivamente, ata o último recuncho da súa existencia. Un xuíz (que era ao tempo compañeiro de profesión) encargouse de sacar á luz o pasado democrático de decenas de facultativos. Ese instrutor chamábase Pedro Miguel Gomez del Campillo e desde 1930 era o director do Arquivo Histórico Nacional. Alí montou o seu propio xulgado de instrución, na madrileña rúa de Recoletos, entón rebautizada como Calvo Sotelo. Gómez del Campillo investigou ata a saciedade, contou coa delación dos seus compañeiros máis conservadores e suxeriu castigos de acordo á Lei de 10 de febreiro de 1939, unha lei redactada para limpar de "indeseables e anti-patriotas" ao corpo funcionarial. Moitos facultativos foron postergados, trasladados a provincias e ata separados definitivamente da súa profesión. Os bibliotecarios castigados foron enviados a arquivos provinciales de Facenda para afastalos dos libros e os seus usuarios. O número de bibliotecarios e arquiveiros depurados foi moi elevado pero hai que ter en conta que tamén foron investigados os encuadernadores, restauradores, fotógrafos, auxiliares de bibliotecas... Por non falar dunha figura que apenas foi estudada: a do mestre-bibliotecario, é dicir, o responsable das escolas rurales que recibiron lotes de libros do Ministerio de Instrución Pública e Belas Artes e do Patronato das Misións Pedagógicas para crear pequenas bibliotecas naqueles lugares.
-Crear ignorantes ou fabricalos, case que estaría mellor devandito, é algo que se ve que aos gobernos e gobernantes débelles de resultar como "rendible"... sobretodo en segundo en que conxunturas históricas... o importante é crear e fabricar seguidismo, xente que obedeza sen preguntar e está claro que os libros, moitos deles, non animan a iso e os que os facilitan tampouco... Dalgún xeito, aínda que haxa liberdade de expresión e as formas sexan diferentes, isto estase dando hoxe en día?
-Absolutamente. Os libros e a lectura, é dicir, o ensino e a educación, implican que un pense por si mesmo, faise autónomo e sobre todo crítico e independente. Quen le e instrúese desenvolve unha mente lóxica, evaluadora e, como dixen antes, crítica. Isto supón que esa persoa non é facilmente manipulable e, ademais, pouco propensa á submisión. A lectura fomenta hábitos de discusión, de contraposición de idearios, de pensar sen tabues nin prohibicións, con plena liberdade de elección. En definitiva, o ensino crea homes e mulleres libres. Crea cidadáns, non súbditos. A lectura despraza a superchería e os dogmas incuestionables, substituíndoos polo pensamento, o razonamiento e a dedución. As autoridades da Segunda República querían erradicar o analfabetismo (que roldaba o 43% da poboación española) para que a xente asumise a capacidade de elixir en liberdade. Os responsables do Ministerio de Instrución Pública sabían que só a instrución, a lectura e a cultura (en términos amplos) poderían facilitar o asentamiento do réxime republicano e o seu sistema democrático de goberno. Por iso apostaron polas escolas e polas bibliotecas, erradicaron a desigualdade existente entre o campo e a cidade e levaron libros e mestres aos lugares máis apartados da xeografía española. Aqueles ministros de Instrución Pública, como Marcelino Domingo ou Fernando de los Ríos, tíñano moi claro. José Ignacio Wert tamén o ten meridianamente claro: esnaquizar o ensino público, impedir o acceso a determinados segmentos da poboación á educación a través do recorte en becas e axudas e, para rematar, subvencionar colexios relixiosos representa apostar por unha escola elitista e discriminatoria, dominante e clasista. Outro tanto poderiamos dicir do IVA cultural, o segundo máis alto de Europa. O negocio é obvio: todos eles saen gañando pois seguen mantendo no seu poder os resortes que facilitan a manipulación, o engano e o desconcerto. Si, eles son casta.
-Como foi o proceso de documentación para a escritura deste ensaio e como a metodoloxía de traballo?
-A través de diferentes estudos tiven coñecemento da existencia dos expedientes de depuración a que foron sometidos todos os bibliotecarios e arquiveiros españois pois, en realidade, eran funcionarios públicos e como tales foron investigados e examinados de acordo á Lei de 10 de febreiro de 1939 que fixaba as normas para a depuración de todos e cada un deles, xa fosen mestres, diplomáticos, xuíces, traballadores de compañías arrendatarias do Estado, etc. Eses expedientes atópanse no Arquivo Xeral da Administración de Alcalá de Henares onde todo foron facilidades para a súa consulta e reprodución. O tamaño da documentación foi tal que decidín circunscribir en primeira instancia o estudo a Galicia. É dicir, elixín a aqueles facultativos nados ou ligados íntimamente a Galicia por diferentes cuestións. Claro que iso me levou a citar a moitos outros que nada tiñan que ver coa miña terra. Logo, vas tirando do fío, unha lectura lévache a outra, unha situación concreta aconséllache indagar noutra cuestión ligada a aquela e ao final compós o traballo. Para min foi un percorrido alucinante, por descoñecido. Un descubrimento continuo. Polo demais, metodológicamente, intentei ser rigoroso no manexo das fontes e, sobre todo, traballar honestamente. Pero descoñezo si conseguino.
-Francisco Xavier: vexo que a túa produción como escritor e investigador está ligadísima ao mundo dos libros, as bibliotecas... un mundo onde che moves como peixe no auga ao estar traballando en arquivos, bibliotecas? foi ao estar traballando nestes ámbitos cando pensaches en escribir (ao atoparche coa información, aínda que tiveses que investigar e demais...) dos libros, as bibliotecas e a represión sobre eles?
-En realidade todo empezou cando aprobei as oposicións á Biblioteca Universitaria de Santiago de Compostela, en 1993. Había uns temas sobre historia das bibliotecas en España e cuestións relacionadas coa lectura pública ao longo dos tempos. Curiosamente, na bibliografía que manexabas para elaborar os temarios sempre había un baleiro no momento de abordar os anos 30 e 40 do pasado século. Ou polo menos, pasábase moi no bico dos pés. Aqueles paréntesis sempre me chamaron a atención. Existiu a lectura socializada durante a Segunda República? E os bibliotecarios? Como acolleron os impulsos dados polas autoridades do Ministerio de Instrución Pública ao libro e a biblioteca? Saudaron co mesmo entusiasmo os esforzos en prol da lectura pública, da apertura das bibliotecas sen discriminaciones? Modificaron os fondos bibliográficos daquelas bibliotecas obsoletas onde prevalecía a cuestión relixiosa, como interpretacións da Biblia, hagiografías de santos, comentarios aos Testamentos...? Logo, paso a paso, vas descubrindo as actividades das Misións Pedagógicas (con Manuel Bartolomé de Cossío) e da Xunta de Intercambio e Adquisición de Libros para Bibliotecas Públicas (con Antonio Zozaya), por exemplo, e observas que España camiñaba na boa dirección. Pero, por desgraza, tamén descobres que tralo golpe de Estado de xullo de 1936 fanse normais quéimas públicas de libros, os expolios de bibliotecas privadas, a censura, a persecución dos bibliotecarios que colaboraron na expansión do libro e a lectura.
-Francisco Xavier, tamén che achegas a persoas, vinculadas ao izquierdismo e ao republicanismo... é un xeito, sentes ti, de reivindicar a súa memoria e en conxunto a memoria histórica? Por certo, como ves ou sentes o proceso, reivindicacións e demais que va ir tomando, e evolucionado a Memoria Histórica?
-Por suposto que pretendo reivindicar a memoria dos represaliados, dos inocentes, dos perseguidos. Para eles (bibliotecarios ou non) nunca houbo paz. A persecución foi implacable, moi lonxe do espírito cristián de piedade e reconciliación. O mesmo xeral Franco advertía en mayo de 1939: "Non nos fagamos ilusións: o espírito xudaico, en alianza co marxismo, non se extirpa nun día e aletea no fondo de moitas conciencias". Si, ao estudar aos bibliotecarios depurados pretendo reparar o nome dos invisibles, dos que quedaron na desmemoria e o esquecemento. Xentes absolutamente inocentes. "A Memoria Histórica" Eu non sé que é a Memoria Histórica. Só podo dicir que hoxe, en España, aínda hai persoas que opinan que cando alguén busca os restos do seu familiar asasinado e enterrado nunha cuneta como un can, ¡¡¡ese alguén cre que aquel está pensando nas subvencións!!! Pois semellante barbaridade foi dita por todo un señor deputado do Partido Popular, Rafael Hernando. É posible maior impiedad? Hai en España moitas asociacións e persoas que se moven con honestidade no terreo da Memoria Histórica. Prodúcense avances na reparación dos nomes e afloran elementos que nos fan máis xustos, libres e solidarios. Pero eses avances acontecen malia os poderes públicos. Iso é moi triste e di moi pouco a favor deste Estado supuestamente democrático. Como entender que aínda hoxe non se condene ao franquismo sen paliativos? Como é posible que se cualifique de "réxime autoritario" a un Estado fascista e criminal como foi o franquista? Resulta admisible que hoxe en día moitas rúas e prazas aínda conserven os nomes dos golpistas? É xusto pensar que en 1936 todos foron iguais e todos en igual medida? Non, pero todo iso é froito do descoñecemento, da mitología herdada tras corenta anos de ditadura. Hai que seguir avanzando, con rigor e metodoloxía, con honestidade e sen revanchismos. Pero hai que proseguir na tarefa de reivindicar o pasado, por moi duro que resulte.
-En que estás traballando, actualmente, amigo Francisco, pódesnos avanzar algo?
-Acabo de publicar un pequeno traballo na revista A Trabe de Ouro sobre os bibliotecarios que quedaron atrapados no Madrid republicano en 1936 e que conformaron unha auténtica Quinta Columna autónoma. Bibliotecarios que desexaban a vitoria franquista e que, non podendo escapar da capital do Goberno republicano, puxeron todos os seus esforzos en boicotear e torpedear cantas ordes emanaran das autoridades lexítimas no que concierne, por exemplo, á salvaguardia do patrimonio histórico, artístico e bibliográfico ameazado polos saqueos e os bombardeos. Polo demais, sempre hai miles de ideas para seguir traballando que aos poucos van collendo sentido, sempre aparecen asuntos que fan espertar a túa curiosidade. Como escribiu Manuel Rivas: "Imos profundando laboriosamente na estratografía da infamia". Agora mesmo estou traballando na edición das memorias dun antigo preso republicano, oriundo de Ferrol e colaborador coa guerrilla antifranquista a finais da década dos anos 40.
-Este ano, estase publicando moito sobre o tema dos libros e a represión que sufriron... sen ir máis lonxe Trea fíxoo con "Letricidio español" de Fernando Larraz e "La persecución del libro" de Ana María Rus... fixéchesche coas súas lecturas?, pódesnos recomendar algo sobre a cuestión dos libros, libreros, bibliotecarios e bibliotecarias?
-Coñezo os traballos de Fernando Larraz, por exemplo El monopolio de la palabra, publicado en 2009 que estuda a literatura do exilio español durante o franquismo, así como Unha historia transatlántica do libro, do ano 2010 sobre a edición en España e Latinoamérica durante a pasada década dos 40. Tomo nota do Letricidio español (¡e prometo lelo!). De Ana Martínez Rus só podo responder con palabras de admiración. Lin nada máis saír á rúa La persecución del libro, un excelente traballo que abarca os anos 1936 ata 1951 e onde se estudan cuestións como a censura franquista, a destrución e/ou a depuración de bibliotecas, a produción editorial na posguerra e, por suposto a persecución dos bibliotecarios e arquiveiros que viron na lectura socializada da época republicana unha esperanza para o progreso e a xustiza social. Martínez Rus documenta os seus traballos con minuciosidad e rigor, aporta novos e interesantes enfoques sobre estas cuestións e, desde logo, para min sempre é un pracer consultar os seus traballos como, entre outros, La política del libro durante la Segunda República ou San León Librero. Sobre a segunda pregunta, podo dicirvos que hai infinidade de bos estudos relativos ao tema en cuestión, xa sexa en artigos, relatorios ou libros. Autores como Enrique Pérez Boyero, Mariano Boza, María Cristina Gállego, Inmaculada de la Fuente, Alicia Alted, Luís García Ejarque, Marta Torres Santo Domingo, Ramón Salaberría, Rosa San Segundo, Romà Seguín... Eu recomendaríavos o libro dun bibliotecario exiliado en 1939, Juan Vicens de la Llave, titulado España viva: el pueblo a la conquista de la cultura. De todos os xeitos, sempre hai que ler a quen cos seus escritos incitaron ao odio contra os libros: Suñer Ordoñez, Teodoro Rodríguez, José María Pemán, Fernando García Montoto, Rafael Valdés, Antonio Sierra... só así entenderemos o despropósito que levou a tanta destrución e, ao cabo, á ditadura e á opresión.
Nenhum comentário:
Postar um comentário