O avó desaparecido na Guerra

Elena Domínguez Refojos, neta do mariñeiro desaparecido na

Mariña Auxiliar de Euskadi en 1937. // Carmen Giménez

A neta do cangués Antonio Refojos investiga o seu paradoiro, cuxo último destino foi un dragaminas no País Vasco

Elena Domínguez Refojos ten 46 anos e é natural de Cangas, onde reside. O seu avó Antonio Refojos Igrexas, ao que nunca coñeceu como tampouco a súa nai Lucía, a filla pequena do patriarca, desapareceu en outubro de 1937 no País Vasco, onde residía a familia. Formaba parte, como un centenar de mariñeiros galegos, da Mariña de Guerra Auxiliar de Euskadi que constituíu o Goberno vasco na Guerra Civil con voluntarios mariñeiros e da Mariña Mercante. Elena Domínguez leva anos investigando o paradoiro do seu avó, cuxo caso volveu a relucir con motivo do 75 aniversario da Batalla de Matxixako, en Bermeo.

Faro de Vigo 6/3/12 CRISTINA G./JUAN CALVO - CANGAS Antonio Refojos Igrexas era mariñeiro de Cangas nos anos da fame, previos á Guerra Civil. casou na localidade con Xusta Barreiro e decidiu emigrar ao País Vasco, como tantos da época, onde o traballo abundaba para a xente do mar. Co tres fillos maiores -Antonio, de 10 anos; Xusta, de 7 e Pilar, de 5 (logo nacería Lucía) , fixeron as maletas. Primeiro foise el e despois a nai cos pequenos. Asentáronse en Pasaxes e alí comezaron unha vida, de novela case tráxica cuxo último capítulo non se pechou aínda e tenta facelo, desde hai anos, a súa neta canguesa Elena Domínguez Refojos, que sentiu a necesidade de saber que pasara con aquel home, o seu avó, do que os seus tíos sempre lle transmitiron o recordo de que era un bo home, un bo pai que xogaba con eles cando regresaba do mar ao barrio de Trintxerpe, onde fixeron o seu fogar vasco, e por que un home sen intereses cara a un bando ou cara a outro, embarcou á súa muller e aos seus fillos para escapar a Bélxica.

A Guerra Civil truncou a historia desta familia canguesa. A última data que teñen do seu paradoiro é outubro de 1937, cando se lle perde o rastro despois de participar, recrutado como mariñeiro polo Goberno Vasco, para formar parte da Mariña de Guerra Auxiliar de Euskadi, que se constituíu, desde o bando republicano, para protexer o tráfico marítimo e a actividade pesqueira e manter libre de minas submarinas os accesos aos portos vascos.

Antonio Refojos Igrexas foi recrutado para os barcos dragaminas e formou parte das tripulacións do vapor "Mari Toya" "Nazareno 6", tal e como puido confirmar a súa neta Elena que conseguiu un documento do Goberno de Euskadi, asinado polo xefe de Mariña, que dá conta do afundimento por unha explosión por unha mina submarina do "Mari Toya": "Teño o sentimento de comunicar a V.E., que ás 14.30 horas do día de hoxe (era 18 de xaneiro de 1937), e segundo comunícanme os patróns das embarcacións "Pirulo" e "Nazareno nº 9" ao servizo da Policía Marítima e desta Xefatura respectivamente, produciuse unha lamentable desgraza na Abra de Bilbao a unhas 4 ou 5 millas N. de Punta Luceiro, onde a consecuencia dunha explosión producida por unha mina submarina desapareceu o valor "Mari Toya" que formando parella co Jaimin" dedicábase ao rastrexo de minas depositadas naqueles lugares. Un ao presente oficio para coñecemento de V.E. relación de tripulantes desaparecidos". Entre o cinco baixas (entre os que figuraba o patrón, de Lugo; e un mariñeiro da Coruña) non figuraba Antonio Refojos, que milagrosamente salvou a vida, con outros dous mariñeiros, un deles tamén de Cangas, Ramón González Rodet; e o cociñeiro, de Corme (A Coruña), José Bernárdez Varela. Na ficha Antonio Refojos figura como natural de Cangas do Morrazo, pero sitúan o municipio na Coruña, contramestre de 39 anos e casado.

A súa neta asegura que, de acordo á documentación da Mariña Vasca, o seu avó formou parte despois da tripulación do "Nazareno 6" que se transformou no dragaminas D-21. A Mariña Auxiliar de Euskadi creou a súa propia forza convertendo en buques de guerra a un bo número de pesqueiros que estaban refuxiados en Bilbao, sen ocupación. Dotounos de artillería nuns casos (bous armados) ou de aparellos para o rastrexo de minas, como o caso dos dragaminas. Todos os buques, asegura Elena Domínguez, foron pintados de gris aplomado, levando en negro a inicial do seu nome ou o numeral correspondente e a bandeira tricolor republicana a popa. Máis de 900 mariñeiros e mariños mercantes chegaron a pasar polas filas da Mariña de Euskadi. Levou o peso da campaña naval militar no bando republicano.

A Mariña empezou a disolverse coa caída de Bilbao en xuño de 1937. Elena Domínguez ten coñecemento que o seu avó foi tamén de retirada cara a augas de Santander, onde a frota cooperou coas Forzas navais do Cantábrico e logo cooperaría en Asturias. a evacuación de Santander puxo punto e final en agosto de 1937 ás súas actividades. Algúns dos seus integrantes caeron prisioneiros, pero a maioría logrou fuxir a Francia.

A neta de Refojos soubo, pola súa avoa e polo seu tío Antonio que aínda vive en Lieja (Bélxica) aínda que ten 87 anos e padece falta de memoria, que en abril-maio de 1937, cando a situación agravábase, que o seu avó mandou embarcada á familia a Bélxica, onde Xusta Barreiro, embarazada da pequena Lucía e nai de Elena, viviu con tres do seu catro fillos. A súa filla Xusta viaxara a Cangas e o pai xa pediu que non volvese por temor á situación. A familia viviu nun centro de acollida "Home Belga Basque", preto de Lieja, onde naceu Lucía Refojos. Pilar (que ´aínda vive e reside en Portugal) e Antonio foron acollidos en senllas familias belgas e a nai ocupouse de criar á pequena coa axuda dunha muller de Madrid, Luciana Jorge Ochoa, que colaborou na saída en barco de España das mulleres e nenos e converteuse na madriña da menor. Moitos anos despois, aquela muller viaxou ata Cangas na súa busca e o encontro foi moi emotivo. Xusta Barreiro regresou, dous anos despois, co tres fillos a Cangas e reuniu a toda a familia. Alí quedaron a vivir. Do seu marido nunca soubo máis nada que o testemuño de alguén que lle dixo que falecera intoxicado por unha lata de comida.Ela morreu en 1960. Nunca quixo falar á familia da traxedia que marcara a súa vida na Guerra Civil, e que a fixo introvertida e triste.

Elena Domínguez nunca puido quedar quieta ante a historia do seu avó e asegura que empezou a indagar cando comezaron a abrirse as fosas comúns, fai 10-9 anos. Empezou as súas indagacións a través de internet e centrada en buscar onde podían estar os restos mortais do seu avó, para devolvelos á súa localidade natal. Non desiste e agora recuperou unha nova vía de indagación cos actos do 75 aniversario da batalla de Matxitxako, que enfrontou á Mariña de Guerra Auxiliar de Euskadi, combatendo ao lado da República, ao cruceiro Canarias, da mariña franquista, fronte ás costas de vizcaya. Nos actos de homenaxe, celebrados o domingo en Bermeo, participou o último mariño e testemuño vivo daqueles acontecementos, Juan Azkárate.