Elas, as doblemente perdedoras

Ernestina Otero, mestra e pedagoga en Pontevedra

Dúas mulleres foron fusiladas tras un consello militar e centos sufriron represión: violacións, separación dos fillos...

Faro de Vigo - Susana Regueira | Pontevedra 27.08.2014 

Non sobrevivas a quen amas. É un consello que darían quen integraron "o gran sector oculto da represión franquista", como sinala o investigador Xosé Álvarez Castro, as mulleres (nais, fillas, parellas, amigas, camaradas... As perdedoras da guerra) que sobreviviron a partir do verán de 1936 aos seus afectos. Dous delas, as veciñas de Salcedo Consolo e Elvira, nin iso e foron fusiladas en Monte Porreiro tras un xuízo militar, pero outras sufriron o pelado, violacións, o pintado de siglas na fronte, a separación dos fillos, obrigáronas a beber aceite de ricino... Foron centos.

¿A cantas mortes equivale a dor da muller entrada en anos que aparece nunha foto abrazada ao piñeiro da estrada de Campañó, na Caeira, onde xunto a outros compañeiros, fusilaron ao seu fillo Víctor Casas? Faise a pregunta Xosé Álvarez Castro, autor do libro Pontevedra nos anos do medo, unha publicación inspirada no blog do mesmo nome no que o que o experto vai detallando, case un a un, os casos de represión en Pontevedra: roldan os 220 nos primeiros anos tralo golpe de estado.

Nos anos trinta Pontevedra gozaba do seu efervescencia cultural: un ano antes do golpe franquista Laxeiro estreara as súas formas volumétricas e a súa lejanía do costumbrismo nunha exposición na cidade do Lérez, en cuxo novo museo Castelao xa depositara os 11 primeiros cadros da actual intente colección do artista.

Con todo, si algo se recoñece na pequena capital é un alto índice de analfabetismo que os mestres republicanos esforzábanse por corrixir, os primeiros intentos de transformación social e unha poboación que arrastra séculos de miseria... O que non aparece para nada é "a desorde e a violencia que os golpistas utilizaron" para xustificarse, sinala o historiador.

Mestra de Miño fusilada María Vázquez Suárez

Neste escenario e unha vez proclamado o golpe a elas, as vermellas, llas culpa dobre ou triplemente, de ser de esquerdas e mulleres para empezar, pero tamén llas acusa de militar no comunismo, de propagar o amor libre, de acudir ás reunións do partido uniformadas ou ata de procurarlle un enterro laico á súa nai, razón pola que foi fusilada nunha praia a mestra de Miño María Vázquez Suárez.

Deliberadamente en opinión dos expertos, xerouse un clima de terror entre a poboación. Falange e a Garda Cívica que encabezaba Víctor Lis Quibén tiveron o triste honor de liderar o medo.

Como no resto de Galicia, aproximadamente 68 de cada cen mortes que se produciron foron extraoficiales. No caso de Pontevedra, só dúas mulleres foron sometidas a un consello militar, Consolo Acuña Igrexas e Elvira Lodeiro.

Á mantenta deste episodio, Álvarez Castro explicou a FARO que en decembro de 1936 a Garda Cívica, baixo o mando de Víctor Lis, xunto coa Garda Civil, un de cuxos grupos tamén participaba na "misión" acode a Salcedo de madrugada e rodean unha casa onde están escondidos persoas fuxidas no monte.

"Iso era algo moi habitual nos primeiros tempos, que a xente fuxise ao monte, neste caso polos montes de Salcedo e Tomeza", explica o historiador "Alí estaba Juan Manuel Gómez Corbacho, ao que eles tiñan especial interese por capturar porque fora un personaxe moi importante a nivel obreiro en Pontevedra ... O que fan é incendiar a casa... É unha situación confusa, ata hai versións diferentes nos xornais, que é unha cousa rara que os xornais dean este tipo de noticias pero neste caso saen e aparecen dúas versións bastante diferentes. En resumo: matan a dúas persoas, Juan Manuel Gómez Corbacho e Manuel Méndez, e atopan na casa a un tranviario, ao seu irmán e á compañeira de Corbacho que era Elvira Lodeiro. Xulgan a estes tres e Elvira, que era unha muller nova duns 28 anos, aduce que está embarazada e polo tanto non a matan. Condenan a matar aos outros dous irmáns, a Consolo e ao seu irmán, e a ela unha semana despois fusílana dicindo que en realidade non estaba embarazada, pero hai outras versións que indican que en realidade a fixeron abortar para matala en Monte Porreiro".

O fusilamiento era só unha, e en rigor a menos aplicada, forma da represión, que si algo foi é poliédrica: depuración de mestres e outros funcionarios, económica mediante incautaciones, donaciones forzosas ou polas ameazas de inclusión en listas negras "un entramado que moveu gran cantidade de diñeiro", recordaba o investigador ao presentar o seu libro no IES Val Inclán.

Tamén represión, engadía, pola militarización da sociedade e polo que se chamou o franquismo sociolóxico: a promoción dun sector social de indiferentes.

Como resultado, as mestras máis significadas foron depuradas (o exemplo máis claro é Ernestina Otero, que foi a primeira directora da Escola Normal de Pontevedra, unha pionera na defensa da educación universal e, especialmente, da formación das nenas), as obreiras que militaran en sindicatos, as poucas intelectuais, as nais, parellas ou fillas de persoas significadas.

E en xeral, toda pobre, condenada por exemplo a abortar en condicións infames facendo uso do cornezuelo, de agullas de calcetar, o aguardiente alemán... Non poucas pagaban o pecado (como era retratado polos ultracatólicos) coa vida e si eran sorprendidas cunha hemorragia e probábase o aborto enfrontábanse a 6 anos de cárcere.

A Angelita, Mariña ou Celia, tres das mulleres documentadas por Álvarez Castro, rápaselles o pelo ao cero e píntaselles a fronte por desfilar coas milicias; a señora Carmen Martínez "A Mariona", unha jornalera que xamais tragou cos cívicos, antifranquista e anticlerical, acudía ao monte co pretexto de recoller toxo e deixáballes roupa e comida aos homes da súa familia, fuxidos no monte; outras, escondidas na Illa do Covo, escoitaron cantar aos seus homes e familiares e logo os disparos, aquel 17 de abril de 1937.

Sen maridos ou con eles presos ou fuxidos, con fillos pequenos, expostas ás vexacións, as entradas nas casas dos "cívicos" e ás malleiras... O estraperlo, a busca do volframio e traballar de sol a sol eran na gran maioría dos casos as alternativas para sacar adiante á familia.

Foron as perdedoras, mulleres como Carmen Casalderrey. Horas antes de que fusilasen ao seu compañeiro e pai dos seus dous fillos, Albino Sánchez, casouse con el e unha vez que chegou a democracia concedéronlle unha indemnización. Conta Xosé Álvarez Castro que o primeiro que fixo co diñeiro foi comprar o anel que non puidera ter naquela triste voda.